Rola zadrzewień w krajobrazie rolniczym

Wstęp
          Gospodarstwo rolnicze tworzy wielką całość funkcjonalną o możliwie zamkniętym obiegu materii. Patrząc na krajobraz wiejski należy oceniać w nim takie elementy, jak wielkość i rozkład pól oraz otoczenie: miedze, kępy lub pasy krzewów i drzew, cieki i zbiorniki wodne, architekturę, a w rejonach podgórskich i górskich także nachylenie stoków, położenie użytków rolnych na stokach względem stron świata, sekwencje gruntów ornych i użytków zielonych oraz wysokiej roślinności drzewiastej na stokach i u ich podnóży.
Drzewa są sojusznikami rolnika; dobre rolnictwo nie może obejść się bez drzew. Szczególe znaczenie mają one w rejonach bezleśnych, słabo zadrzewionych o nieprawidłowo rozmieszczonych lasach, a także w rejonach o glebach lekkich, o niedostatecznej ilości opadów atmosferycznych oraz ograniczonych zasobach wody gruntowej i glebowej.

          Lasy są zbiorowiskami naturalnymi lub zbliżonymi do naturalnych. Pełnią one ważną funkcję w krajobrazie, a w miarę potrzeby mogą być uzupełniane różnego rodzaju zadrzewieniami.
Do krajobrazu z niedostateczną lub niewłaściwie rozmieszczoną roślinnością drzewiastą powinno się wprowadzać zadrzewienia rzędowe, pasowe lub kępowe. Ponieważ sposób ich usytuowania może i powinien być dostosowany do potrzeb rolnictwa, należy uznać je za najważniejszą formację drzewiastą, szczególnie w krajobrazie słabo zalesionym.

Rola mikroklimatyczna zadrzewień
          Lasy lub pasowe albo kępowe zadrzewienia śródpolne ograniczają ucieczkę wody z gleby wskutek parowania na rzecz przechwytywania wody przez rośliny, a co najważniejsze zwiększenia użytecznego obiegu wody w procesie transpiracji. Tylko ta ostatnia kategoria bierze udział w produkcji masy roślin. Drzewa w pobliżu upraw rolnych poprawiają więc gospodarkę wodną roślin uprawnych, co oczywiście nie jest bez wpływu na plon.

         Rola mikroklimatyczna zadrzewień przejawia w ich korzystnym oddziaływaniu na mikroklimat pól i łąk poprzez:
- hamowanie prędkości wiatru średnio o 15% - 26%, maksymalnie 50% - 70%,
- ograniczenie strat wody w skutek parowania z gleby średnio o 25%, co wpływa na łagodzenie wysychania gleby latem, a zimą jej przemarzania,
- zwiększenie wilgotności powietrza w warstwie przygruntowej, czyli zwiększenie kondensacji pary wodnej w roślinach i na ich powierzchni oraz w glebie, także dzięki większej ilości opadów poziomych,
- ograniczenie erozji wietrznej,
- ograniczenie parowania i odpływu wody w czasie suszy latem,
- ograniczenie erozji wodnej czyli spływu powierzchniowego wody na korzyść podziemnego co jest szczególnie ważne w terenie pofałdowanym,
- zwolnienie tempa topnienia śniegu wiosną około 5%,
- zmniejszenie dobowych amplitud temperatury powietrza w tym częstości występowania przymrozków wiosną,
- podwyższenie temperatury gleby do głębokości 20 cm średnio o 0,2 st. C,
- ograniczenie przemieszczania się z jednych pól na inne niepożądanych związków chemicznych będących następstwem stosowania nawozów mineralnych oraz pestycydów.

Rola biocenotyczna zadrzewień
         Las zbiorowisko trawiaste i pole uprawne różnią się znacznie pod względem liczby występujących gatunków zwierząt. Najmniej gatunków, przy tym roślinożernych, a więc potencjalnych szkodników, występuje na polach. Największym bogactwem gatunków charakteryzuje się las. Jeśli las lub zadrzewienia znajdują się w pobliżu pól, sprzyjają one wzbogaceniu gatunkowemu wskutek migracji zwierząt: owadów, płazów, ptaków, ssaków. Ekoton czyli strefa przejściowa między ekosystemami, uznawana jest za strefę najbogatszą w gatunki. Dlatego w dobrze urządzonym krajobrazie wiejskim nie powinno być zbyt dużych pól, natomiast poza polami i użytkami zielonymi powinny się w nim znajdować także właściwie rozmieszczone miedze, zbiorniki i cieki wodne, lasy oraz kępy i pasy zadrzewień. Krajobraz powinien być bogaty w strefy ekotonowe.

          Zadrzewienia wywierają niewątpliwie wpływ na biocenozy pól, inny jednak na organizmy glebowe, a inny na żyjące nad glebą. Zadrzewienia poprawiają gospodarkę wodną gleby, co ma szczególne znaczenie na obszarach o glebach lekkich, z niewielką ilością opadów atmosferycznych. Korzystny wpływ sąsiedztwa zadrzewień na rośliny może być bezpośredni i pośredni, przez poprawienie warunków egzystencji organizmów glebowych. Z reguły więcej bezkręgowców glebowych występuje na polach znajdujących się pod wpływem wyraźnie korzystnego oddziaływania mikroklimatycznego zadrzewienia. W miejscach takich liczniejsze są także mikroorganizmy glebowe, a wśród nich grzyby i nicienie - pasożyty stonki, która przecież przepoczwarza się i zimuje w glebie.

         Znacznie wyraźniejszy jest wpływ zadrzewień na organizmy nadglebowe. Zadrzewienia są miejscem rozrodu drapieżnych i pasożytniczych owadów, w tym takich, które mogą zniszczyć do 80% jaj stonki. Drapieżne chrząszcze z rodziny biegaczowatych i kusakowatych wyraźnie licznej występują na polach w sąsiedztwie zadrzewień. Dotyczy to także wielu gatunków biedronek żywiących się mszycami, drapieżnych muchówek z rodziny z rodziny bzygowatych oraz takich owadów błonkoskrzydłych będących pasożytami szkodników roślin uprawnych, jak gąsieniczki. Wiele gatunków muchówek i błonoskrzydłatych, a wśród tych ostatnich dzikich pszczołowatych, które w zadrzewieniach znajdują dobre miejsca rozrodu, bierze udział w zapylaniu roślin uprawnych, np.: gryki, lucerny, plantacji nasiennych wielu roślin oraz drzew i krzewów owocowych. Owadom tym zbierającym pyłek lub nektar z kwiatów, dobrze jest pomagać, podsiewając takie rośliny jak np.: mlecz polny, wrotycz, rumianek, dziurawiec, krwawnik, dziką marchew, a z roślin uprawnych facelię, gorczycę, koniczyny, mieszanki ziół.

         Zadrzewienia dostarczają miejsc schronienia i gniazdowania dla płazów, ptaków i ssaków. Większość z nich zdobywa pokarm na pobliskich polach. Bywa też odwrotnie. Warunkiem gnieżdżenia się niektórych gatunków ptaków na polach, miedzach lub łąkach jest bliskie sąsiedztwo zadrzewienia. Do takich gatunków należą np.: pliszka żółta, pląskwa, ortolan, które, obierają sobie zazwyczaj skraje zadrzewień jako miejsca śpiewu i obserwacji. Znacznie więcej gatunków ptaków wyprowadza swoje lęgi na brzegach lasów i zadrzewień. Natomiast penetrują pola w celu zdobycia pokarmu. Dotyczy to zarówno ptaków owadożernych, jak i drapieżnych.

        Zadrzewienia, szczególnie z obfitym podszyciem krzewów, takich jak głóg, bez czarny, tarnina i inne, nalezą do najkorzystniejszych miejsc pobytów ptaków .Są one stosunkowo dobrze nasłonecznione, dostarczają ptakom dogodnych miejsc do gniazdowania, a także do obserwacji i żerowania. Ptaki są w stania wtedy znacznie ograniczać występowanie szkodników owadzich pól uprawnych. Pasy i kępy drzew są także miejscami z których przenikają na pola ssaki owadożerne i drapieżne, takie jak nietoperze, ryjówki, łasice, jeże.

Rola produkcyjna zadrzewień
         Zadrzewienia śródpolne dostarczają korzyści produkcyjnych bezpośrednio i pośrednio. Bezpośrednie korzyści to produkcja drewna, grzybów, owoców, ziół, miodu itd. Brak bliższych danych liczbowych o ilości zebranych w zadrzewieniach grzybów, ziół czy miodu. Można jedynie podać w przybliżeniu, że roczny przyrost drewna w zadrzewieniach w Polsce wynosi ok. 7 m sześciennych na 1 ha, co w zasadzie równoważy "straty" w produkcji zboża na powierzchni zajętej przez drzewa i krzewy. Roczne pozyskanie drewna z zadrzewień w Polsce szacuje się na ok. 300 - 400 m sześciennych.

          Istotniejsze jest jednak pośrednie znaczenie produkcyjne zadrzewień polegające między innymi na korzystnym wpływie na produkcję rolną.  Mimo, że w bezpośrednim sąsiedztwie drzew rośliny uprawne dawały nieco niższy plon niż w głębi pola, to zboża w zasięgu mikroklimatycznego oddziaływania zadrzewień dawały plon średnio o 5 - 15% wyższy niż w terenie niezadrzewionym, otwartym. Buraki cukrowe w zasięgu oddziaływania zadrzewień dawały masę większą o 5 - 10%, przy zawartości cukru wyższej o 7 - 10 %, plon ziemniaków był wyższy około 20% (max nawet do 43%), a warzyw aż o 50 - 70%.

Rola rekreacyjna zadrzewień
          Zadrzewienia urozmaicają monotonny krajobraz pól uprawnych , co jest szczególnie pozytywnie dostrzegane w trenie równinnym.
Zadrzewienia, pasy oraz kępy drzew i krzewów uatrakcyjniają krajobraz nie tylko mikroklimatycznie i biocenotycznie. 1ha zadrzewień produkuje rocznie ok. 10 ton tlenu. Drzewa i krzewy stanowią ochronę przed spalinami i hałasem. Chronią także pasące się zwierzęta przed zimnymi wiatrami wiosną a latem przed upałami. Wielkie znaczenie ma także rola estetyczna i rekreacyjna zadrzewień. Ta ostatnia ma szczególne znaczenie w rejonach o małej lesistości i wpływa korzystnie na rozwój turystyki, zachęca ludzi z miast do wypoczynku na wsi. Ma także znaczenie dla mieszkańców wsi.

Formowanie zadrzewień śródpólnych
Wyróżnić można następujące rodzaje zadrzewień:
- zadrzewienia śródpolne tworzące kępy lub pasy wśród pól, wzdłuż brzegów pól i użytków zielonych,
- zadrzewienia wokół zabudowań - przy budynkach mieszkalnych i gospodarczych,
- zadrzewienia nadwodne - wzdłuż różnego rodzaju cieków i zbiorników wodnych,
- zadrzewienia parkowe tworzące parki i cmentarze.

Wyraźnie korzystny wpływ zadrzewień śródpolnych na sąsiadujące z nimi pola stwierdzić można szczególnie wtedy, gdy tworzą one pasy położone prostopadle do kierunku dominujących wiatrów, a jeszcze lepiej gdy tworzą system o obramowujący pola.

Docenił to doskonały rolnik , prekursor idei ochrony i kształtowania krajobrazu wiejskiego, Dezydery Chłapowski, który w całym swym majątku (ok. 10 tys. ha) w Turwi koło Kościana, w latach dwudziestych XIX w, założył system zadrzewień, którego większa część pozostała do dziś. Niektóre założone przez niego pasy zadrzewień miały długość kilku kilometrów, wiele miało szerokość od kilkunastu do 30 metrów, zwykle w środku z drogą dojazdową do pól. Dziś, mimo istnienia w Turwi stacji Polskiej Akademii Nauk, której badania potwierdzają pozytywną rolę zadrzewień dla rolnictwa, zlikwidowano już ok. 10% zadrzewień założonych przez Chłapowskiego.

Zadrzewienia pasowe wskazane jest rozmieszczać w odległości ok. 32 wysokości drzew od siebie. Przy długości pasa 1km i wysokości drzew 15 m obszar oddziaływania zadrzewienia obejmuje ok. 50 ha użytków rolnych przy wysokości drzew 10 m - odpowiednio 32 ha a przy pasie krzewów wysokości 2 m - 6,5 ha.

Kształtowanie, tworzenie zadrzewień śródpolnych wymaga sporej wiedzy. W zależności od rodzaju zadrzewienia i ogólnego celu, jaki ma ono spełniać ustala się, czy będzie to nasadzanie rzędowe pasowe czy grupowe, określa usytuowanie w terenie , dobiera się gatunki drzew i krzewów oraz sposób ich zmieszania i rozmieszczenia w zadrzewieniu.
W doborze gatunków trzeba uwzględnić m. in. zdolność do hamowania prędkości wiatru; drzewa o wiotkich gałęziach czynią to skuteczniej niż o gałęziach sztywnych, zimą skuteczniejsze są iglaste niż liściaste. Efektywne hamowanie wiatru ma miejsce tylko wtedy, gdy drzewa i krzewy tworzą ścianę od powierzchni gruntu aż po wierzchołki najwyższych drzew. Rolę taką najlepiej spełniają zadrzewienia dwu-lub trzypiętrowe.

Gatunki drzew i krzewów należy dobierać uwzględniając również produkcję owoców oraz nektaru, i to możliwie przez cały sezon wegetacyjny, a także mając na uwadze zapewnienie miejsc lęgowych dla ptaków i owadów pożytecznych. Jednocześnie unikać trzeba wprowadzania do zadrzewień takich gatunków krzewów, które mogą sprzyjać rozwojowi szkodników i chorób roślin uprawnych. Nie zaleca się np.: sadzać w zadrzewieniach czeremchy trzmieliny czy sosny wejmutki. Przeciwwskazaniami są względy ochrony upraw przed szkodnikami i sprawcami chorób roślin uprawnych, które do przejścia swego cyklu rozwojowego potrzebują dwu różnych gatunków roślin. Na gryce i kukurydzy może występować mszyca trzmielinowo - grykowa; na zbożach ozimych - mszyca czeremchowo - zbożowa, na berberysie - rdza źdźbłowa zbóż, przede wszystkim żyta. To oczywiście tylko wybrane przykłady wskazujące na różnorodność kryteriów, które trzeba uwzględnić przy doborze gatunków drzew i krzewów do zadrzewień.

Ogólnie powiedzieć można, że:
- tylko niewiele gatunków drzew leśnych nadaje się do zadrzewień
- pasy lub kępy zadrzewień tworzy się przede wszystkim z drzew liściastych.
Ze względu na role mikroklimatyczną i biocenotyczną drzew iglastych (są ostoją wielu gatunków ptaków) są one bardzo pożądane w zadrzewieniach w małych grupach lub pojedynczo.

Lasy ochronne w gminie Wolsztyn
Charakter "lasów ochronnych" mają drzewostany na powierzchni 3360 ha, z czego:
- lasy wodochronne - 2387 ha - powołane w celu ochrony dzrewostanów w strefie zlewni rzeki Obrzycy, lasy w dolinach Dojcy i Obry
- lasy glebochronne - 973 ha - porastające wydmy śródlądowe
Oprócz lasów ochronnych na terenie gminy istnieją obiekty parkowe z cennymi pozostałościami starego drzewostanu. Są to parki w Chorzeminie, Gościeszynie, Obrze, Powodowie, Wroniawach i park miejski w Wolsztynie.
W nadleśnictwie Wolsztyn, a dokładnie na terenie leśnictwa Nowe Tłoki utworzono rezerwat "Bagno Chorzemińskie", a w jego sąsiedztwie ścieżkę dydaktyczną.
. Na terenie gminy Wolsztyn znajduje się 26 pomników przyrody w formie drzew pojedynczych skupień, alei i pomników powierzchniowych.
Na terenie gminy Wolsztyn istnieje od roku 1985 strefa chronionego krajobrazu obejmująca 124 km2 gminy, tj. 54% jej powierzchni. Ochrona w tej strefie polega m.in. na zakazie działalności powodującej zanieczyszczenie środowiska (gleby, wody, powietrza), niszczenia roślin i zwierząt oraz przekształcania naturalnej rzeźby terenu.